NNC Lại Nguyên Ân nói về học giả Phan Khôi nhân sự kiện Đà Nẵng đặt tên đường mang tên ông

Nếu gọi cho đúng, Phan Khôi là một nhà báo, nhà tư tưởng, nhà văn viết nghị luận, hơn là một nhà thơ-tác giả bài Tình già khởi đầu phong trào Thơ Mới thế kỷ 20. Viết báo là công việc ông chọn làm cả đời để đấu tranh cho sự tiến bộ của dân tộc.

Nhân sự kiện thành phố Đà Nẵng đặt tên Phan Khôi cho một tuyến đường mới mở (cùng với một số học giả khác như Hoàng Châu Ký, Thu Bồn, Tế Hanh, Nguyễn Văn Xuân), phóng viên có cuộc trò chuyện với nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân – người nghiên cứu chuyên sâu về tác gia Phan Khôi.

(1887-1959)

Ông Ân kể, tối hôm 14/7, tin về con đường mang tên Phan Khôi ở Đà Nẵng đã được báo cho ông Ân từ người con trai út của Phan Khôi là Phan An Sa. Ông An Sa là người viết cuốn Nắng được thì cứ nắng kể về một phần cuộc đời và sự nghiệp người cha, ra mắt đầu năm nay.

HỌC 3 THỨ CHỮ VÀ LÀM CUỘC DUY TÂN BẰNG NGÔN LUẬN

* Theo ông, lâu nay sự nghiệp báo chí của Phan Khôi đã được nhìn nhận đầy đủ chưa?

- Phan Khôi phải chịu thiệt thòi rất lớn vì ông mất sau khi bị phê bình nặng nề sau vụ Nhân Văn Giai Phẩm. Thật ra, khi đưa ông về nơi an nghỉ cuối cùng người ta chỉ dùng cái tên “Chương Dân” – là bút danh mở đầu sự nghiệp viết báo của ông. Đó là một cách ứng xử “tế nhị” giữa miền Bắc đầu năm 1959. Trong khi những người thân lặng lẽ vĩnh biệt cụ Chương Dân, thì tác gia có họ tên Phan Khôi vẫn đang chịu sự phê phán nặng nề, từ phía dư luận chính thống!

Một thời gian dài sau khi ông mất, người ta chỉ nhắc đến ông để phê phán những tội trạng. So với những nhân vật Nhân Văn Giai Phẩm khác, Phan Khôi bị phê phán nặng nề nhất, với số lượng bài phê phán thuộc loại nhiều nhất. Cả một sự nghiệp báo chí với nhiều thành tựu coi như bị chìm vào quên lãng.

* Tại sao Phan Khôi lại chọn viết báo làm cái nghiệp cả đời?

- Sinh thời, Phan Khôi không chọn con đường làm quan, dù cha ông và ông nội  ông đều là quan triều Nguyễn. Sau khi đỗ tú tài Nho học, Phan Khôi không tiếp tục con đường thi cử nữa, nhưng vẫn tiếp tục dùng chữ Hán, rồi học thêm chữ Quốc ngữ và chữ Pháp. Ông vẫn dùng chữ Hán vì nhận thấy có cả một kho tàng tri thức mới mẻ trong những sách dịch từ nguồn Tây phương ra chữ Hán, bên cạnh kho tàng văn học thâm hậu của nhiều thế hệ sử gia, văn gia, thi gia Trung Hoa từ cổ đại đến cận đại.

Khi còn trẻ, Phan Khôi đã tham gia phong trào Duy Tân, được Phan Châu Trinh đưa ra Bắc để làm việc ở trường Đông Kinh Nghĩa Thục, nhưng trường bị giải tán quá sớm. Rồi Phan Khôi bị bắt, ngồi tù 3 năm vì vụ án “xin xâu” ở Quảng Nam.  Về sau, do người cha phiền lòng vì chỉ có ông là con trai độc nhất,  Phan Khôi đành xin thôi hoạt động ở “đảng” Duy Tân, chọn con đường làm dân thường, và tham gia công cuộc duy tân theo khả năng của riêng mình: viết báo.

Vì thế, có thể nói tất cả tư tưởng và hoài bão cải đổi xã hội của Phan Khôi đều thể hiện qua các trang báo. Ông là một nhà duy tân bằng con đường ngôn luận.

NGƯỜI ĐẦU TIÊN PHẢN BIỆN NHO GIÁO VÀ ĐỀ XUẤT NỮ QUYỀN

* Phan Khôi viết rất nhiều báo trong Nam ngoài Bắc: Phụ Nữ Tân Văn, Thần Chung, Trung Lập, Dân Báo ở Sài Gòn, Tràng An, Sông Hương ở Huế; Nam Phong, Thực Nghiệp, Phụ Nữ Thời Đàm ở Hà Nội… Sự nghiệp báo chí của ông đã để lại những dấu ấn tư tưởng rõ rệt nào?

Chỉ tạm nói 2 vấn đề chính mà ông tập trung nêu ra trong suốt sự nghiệp của mình: ông là người đầu tiên nói về ảnh hưởng kìm hãm của Khổng giáo ở Việt Nam (bắt đầu bằng một loạt bài năm 1929 trên Thần Chung) và cũng là nhà báo Việt Nam đầu tiên nêu ra vấn đề nữ quyền, giải phóng phụ nữ, từ năm 1929, chủ yếu trên báo Phụ Nữ Tân Văn.

Sách dịch của Phan Khôi (ảnh-internet)

Ông vạch ra rằng, đạo Nho của Khổng Tử đã chi phối tư duy chính trị của hầu hết các giới cầm quyền và quan chức Việt Nam, khiến đất nước chìm trong “đêm trường Trung cổ” lạc hậu, làm cho dân tộc đến khi gặp chủ nghĩa thực dân thì rất dễ bị nô dịch, khống chế.

Phan Khôi khẳng định: xã hội trung đại Việt Nam và châu Á, Đông Á nói chung, cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 gặp làn sóng Âu hóa do chủ nghĩa tư bản thực dân đưa tới, một cách cưỡng bức, đặt ra nhiều vấn đề mới. Không những phải thay đổi tư tưởng, bỏ qua phần lớn những giáo lý, tín điều Nho giáo để hướng về thực nghiệp, thực học, mà còn phải thay đổi nhiều mặt trong đời sống xã hội và con người, hướng theo trào lưu tiến bộ.  Một trong số đó là phải nâng cao vai trò của người phụ nữ lên ngang bằng với nam giới trong xã hội Việt Nam, nếu không thì nhiều mặt thuộc giáo dục gia đình và sinh hoạt xã hội sẽ mãi mãi lạc hậu, cùng với một nửa dân số là nữ giới tiếp tục bị kỳ thị. Cũng chính Phan Khôi đã phỏng vấn và tập hợp ý kiến của các nhân vật có ảnh hưởng như Phan Văn Trường, Nguyễn Văn Vĩnh, Trần Trọng Kim, Phạm Quỳnh, Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn Khắc Hiếu, Đạm Phương… về vấn đề phụ nữ và đăng lên báo Phụ Nữ Tân Văn, cuộc trưng cầu mà Phan Khôi tổ chức và viết tổng luận.

Có thể nói, Phan Khôi là nhà tư tưởng đầu tiên ở Việt Nam thế kỷ 20 nêu ra vấn đề nữ quyền, kể cả nếu so sánh với các học giả nữ giới cùng thời khác.

* Cách làm báo của Phan Khôi so với làm báo thời nay thì thế nào?

- Như Phan Khôi có thể gọi là “columnist” – nhà bình luận đảm nhận thường xuyên một cột báo. Vị trí này còn khó hơn nhà báo thông thường. Nhưng cũng phải lưu ý là đương thời thực dân, Phan Khôi và phần lớn nhà báo người Việt không được làm loại báo chí thời sự chính trị theo kiểu đưa tin và bình luận các sự kiện “nóng”. Ông chủ yếu chỉ bình luận sau sự kiện, mà cũng thiên về các vấn đề “dài hơi” thuộc về văn hóa xã hội.

Mặc dù vậy, phải ghi nhận là cách làm báo thời đó đã tạo ra những nhà báo có dấu ấn cá nhân đậm nét như Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh, Phan Khôi, Tản Đà, v.v… Nhiều lắm, mỗi tên tuổi một dấu ấn. Còn báo chí thời nay? Tôi thấy nó nghiêng về tính tập thể, mờ đi những gương mặt và tên tuổi.

CON ĐƯỜNG VÀ NHỮNG TRANG SÁCH

* Cảm tưởng của ông về việc tên Phan Khôi được lấy để đặt tên đường ở Đà Nẵng, một sự kiện ý nghĩa bởi Phan Khôi là người con của xứ Quảng?

- Với quá trình đô thị hóa ở Việt Nam hiện nay thì sẽ có thêm nhiều thành phố, nhiều con đường, dãy phố mới, cần đặt tên. “Mốt” dùng tên các danh nhân, nhà hoạt động chính trị xã hội để đặt tên đường, theo tôi là một tập quán bình thường; chỉ là chọn một cách để đánh dấu tên đất; lại cũng ngầm chứa nguy cơ xóa đi các tên đất cũ.

Thế nhưng việc chọn tên này cũng thể hiện sự thừa nhận của xã hội chính thống đối với một tên tuổi. Sự thừa nhận đó, theo tôi, có ý nghĩa tương đối, tôi không đánh giá quá cao việc người ta chọn tên người này mà không chọn tên người kia, vì khi nào cũng có sự yêu ghét. Tại sao tôi lại nói là tương đối? Bởi vì sự khẳng định giá trị của một tác giả là thuộc về công việc của giới nghiên cứu, và tầm vóc di sản của tác gia ấy còn phải được/bị kiểm định bởi thời gian dài, cả trong tương lai xa.

* Giới nghiên cứu đã và đang có khá nhiều tác phẩm về Phan Khôi, nhưng nhiều người vẫn gọi Lại Nguyên Ân là “chuyên gia về Phan Khôi”. Ông bắt đầu nghiên cứu từ bao giờ và tại sao?

- Cuối 1995, tôi và nhà nghiên cứu Vương Trí Nhàn vào Đà Nẵng. Chúng tôi hỏi vài bạn bè văn nghệ về di sản Phan Khôi thì được biết vài cuốn sách ông đã đưa in hồi sinh thời thì đang được in lại, nhưng việc tìm lại di sản của ông thì phải trông vào việc lục tìm trong các báo cũ, vì hầu hết chưa đưa vào sách, rất khó tìm. Các bạn xứ Quảng gợi ý hai chúng tôi đảm nhận công việc ấy. Chúng tôi cười chứ không dám chắc. Năm 1998, một người cùng lớp tôi thời đại học là anh Phan Đắc Lập ở Tp. HCM. gửi cho một ít tài liệu anh có và bảo tôi nên đi sưu tầm lại tác phẩm Phan Khôi. Tôi bắt đầu từ bộ Nam Phong ở Thư viện Quốc gia. Năm 2000, tôi được mời sang làm việc một tháng ở khoa sử Đại học Berkrley, California (Mỹ) và phát hiện loạt bài không ký tên Phan Khôi nhưng đúng là của ông trên Đông Pháp thời báonăm 1928 ở Sài Gòn. Từ đó, tôi bắt tay vào nghiên cứu sự nghiệp báo chí của ông.

Tất nhiên, cùng với Phan Khôi, tôi cũng sưu tầm nghiên cứu nhiều tác giả tiền chiến: Vũ Trọng Phụng, Lê Thanh, Vũ Bằng, Lưu Trọng Lư,…

Trong số các nhân vật có liên quan đến phong trào Nhân Văn Giai Phẩm những năm 1950-1960, Phan Khôi là một tác giả đến nay có Sưu tập tác phẩm được in và giới thiệu một cách quy mô, có hệ thống, thuyết phục giới học thuật hơn là gây tiếng vang trên thị trường xuất bản.

Trong đó, phải kể đến bộ sách Phan Khôi: Tác phẩm đăng báo hiện đã in được 5 tập (các năm từ 1929 đến 1932) của nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân. Giai đoạn quan trọng trong sự nghiệp báo chí của Phan Khôi là từ 1929 đến 1941. Lại Nguyên Ân cũng đang soạn tiếp các sưu tập  Tác phẩm đăng báo của Phan Khôi những năm từ 1933 đến 1941; một vài cuốn sẽ ra mắt trong năm nay.

Mi Ly thực hiện

Theo Viet-Studies